Mijn oudoom Frans Mikkenie was in de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw een bekende circusdirecteur. De naam Mikkenie is inmiddels in de vergetelheid geraakt, maar toen ik nog klein was, kreeg ik als ik mijn naam noemde steevast de vraag te horen: ‘familie van …?’. Ik ben geboren in 1975, dus ik denk dat men eigenlijk doelde op het Circus Mikkenie van Rob Ritman dat van 1977 tot en met 1981 door Nederland reisde. Mijn familie was niet bij dat circus betrokken, er was alleen toestemming verleend om onze naam te gebruiken. Desalniettemin werd ik wel erg nieuwsgierig naar Circus Mikkenie en besloot ik op 16-jarige leeftijd maar eens in de geschiedenis te duiken. Ik heb er ondertussen heel wat over kunnen lezen en ben een fervent verzamelaar geworden van objecten die met dit circus te maken hebben. Ik wil jullie hierbij graag het verhaal van Frans Mikkenie en zijn circus vertellen.

Frans Mikkenie werd in 1903 in Maastricht geboren als zoon van een opzichter van een aardewerkfabriek. Zijn jeugd bracht hij door aan de Markt 76, waar zijn vader de uitbater van een café zou worden, toen Café Neuf genaamd, later Neuf et le Commerce en nu een McDonald’s. In 1918 verhuisde het gezin naar Vrijthof 12, alwaar ze Hotel Phoenix hadden gekocht. Dat hotel zou bepalend worden voor Frans’ toekomstige carriere als impresario en circusdirecteur.

Vanaf 17-jarige leeftijd ging hij regelmatig voor zijn vader in Maastricht en omgeving op zoek naar orkesten die in het hotel zouden kunnen optreden. Toen andere hoteleigenaren en kroeguitbaters hem gingen vragen om dit ook voor hen te doen, besefte hij dat hij hier wel eens veel geld mee zou kunnen verdienen. In 1925 richtte hij in Heerlen het Internationaal Concert- en Theaterbureau op en werd impresario. De zaken liepen zo goed dat Frans besloot om zijn bureau negen jaar later te verhuizen naar het centrum van de variété en kleinkunst in Nederland, Amsterdam.

In de dertiger jaren wist hij een monopoliepositie te bemachtigen als impresario van grote buitenlandse circussen, zoals Strassburger, Bouglione en Sarrasani, die hij naar Nederland haalde. En toen de Duits-joodse circusfamilie Strassburger vlak voor de tweede wereldoorlog vanwege het nazi-regime haar circus moest verkopen en Duitsland moest ontvluchten nodigde Frans deze mensen uit om naar Nederland te komen en stelde hij hen voor om hun circus voort te zetten met hem als mededirecteur. Dit nieuwe circus kreeg dan ook de naam Mikkenie-Strassburger. Dit betekende voor de Strassburgers dat ze uit de handen van de Duitsers konden blijven, omdat Frans contacten had met hoge rijksambtenaren. Zo is ook een aantal medewerkers van Frans’ impresariaat aan de bezetter ontkomen. Het Circus Mikkenie-Strassburger trad regelmatig op in Theater Carré en het circusgebouw in Scheveningen en ging zelfs op tournee door Denemarken. Het circus bood overigens ook onderdak aan heel wat onderduikers die probeerden de Arbeitseinsatz te ontvluchten.

In 1947 ontstonden er bij Frans plannen om een eigen circus op te richten. Hij stapte voor de benodigde financiën naar de overheid en wist een flinke subsidie los te krijgen om de tent en het wagenpark te kunnen laten bouwen. Frans beloofde dat hij met het nieuwe circus buitenlandse deviezen naar Nederland zou halen. Circus Mikkenie is nu nog steeds het enige circus ooit dat overheidssubsidie heeft ontvangen.

In 1948 was het zover: het Nationale Nederlandsche Circus Frans Mikkenie ging in première in Rotterdam. Er werd niet opgetreden in een traditionele chapiteau maar in een moderne, aluminium kiosk die door de tentenbouwer Ribbens uit Bergen op Zoom vervaardigd was. Er was daarbij zoveel aluminium gebruikt, 25.000 kilo, dat tijdens de productieperiode de rest van Nederland een aantal maanden zonder zat. De kiosk bood plaats aan 4.000 toeschouwers, die door de unieke constructie allen vrij zicht hadden op de piste. Het opzetten kostte echter wel veel tijd. De prachtige façade van 43 meter lang was ontworpen door de eveneens uit Bergen op Zoom afkomstige kunstenaar Louis Weijts. Het wagenpark bestond uit 50 wagens: zware zeswielige Mack-trucks en vele opleggers en salonwagens, zoals Frans de woonwagens noemde.

Voor het programma werden grote acts van andere circussen geëngageerd. Zo kon Frans Mikkenie elk jaar een nieuw programma bieden met topartiesten.

Frans bracht in het jaar 1948 een programma met onder andere paardendressuur door Maurice Houcke, de clowns 3 French, Fritz Ohme met Circus Knie’s olifanten, de beroemde tijgerdompteur Gilbert Houcke en de jongleur Jacky Lupescu met zijn assistente Eliane Knie, met wie Lupescu later ook in het huwelijk trad. Ze gingen al vrij snel naar België en Luxemburg, waar het circus een enorm succes bleek. Frans Mikkenie kon dan ook bij terugkomst in Nederland voor de afsluiting van de tournee melden dat hij vele Belgische en Luxemburgse Francs verdiend had, zoals hij beloofd had te zullen doen.

In het tweede seizoen werd weer gekozen voor een uitgebreide tournee door België en Nederland. Een aantal artiesten uit het eerste seizoen was nu ook weer van de partij. Echter de beroemde clowns Pipo & Rhum, koorddanser Gene Detroy en de Marquis chimpansees, bekend van de televisie, waren nu ook aan het programma toegevoegd. Toen bleek dat in België de speelplaatsen Antwerpen en Brussel kwamen te vervallen, besloot men naar Spanje te vertrekken. Het achtdelige verslag van de avontuurlijke tocht naar het zuiden en over de Pyreneeën van journalist Barend Maaskant in het Algemeen Dagblad werd destijds beroemd en is zelfs in een boekje uitgegeven. Het circus trad in november en december 1949 op in Barcelona, Valencia en Madrid.

De, door hoge benzineprijzen in Spanje gedwongen, vervroegde terugreis naar Nederland, waarbij er ook getourd zou worden in Franse speelplaatsen, werd een groot fiasco. Het circus mocht van de Franse autoriteiten alleen onder de naam ‘Amar’ spelen en de wagens moesten zelfs overgeschilderd worden. Het Franse Circus Amar was echter vlak daarvoor al in dezelfde speelplaatsen geweest. Het Franse publiek was niet van plan om zo kort achter elkaar naar ‘hetzelfde’ circus te gaan kijken. Er werden enorme verliezen geleden en de Franse overheid besloot het circus als waarborg in Frankrijk te houden. Frans Mikkenie wist echter zijn circus stiekem de grens over te brengen naar het Belgische plaatsje Erkeline.

De speelplaatsen in Nederland waren al vergeven aan de andere grote Nederlandse circussen en dus vertrok men in de zomer van 1950 naar Italië. De première in Rome was een groot succes. Het publiek stroomde massaal toe. Dit keer was er ook weer een topprogramma samengesteld met onder andere Karl Kossmayer en zijn ezel en de leeuwen van Erie Klant. Na Rome werden nog meer Italiaanse plaatsen aangedaan, waarbij in Livorno na een wolkbreuk 60 centimeter water kwam te staan in de kiosk. Na deze tournee werd het circus voor een tijdje opgeslagen in achtereenvolgens Essen in Duitsland en Haarlem.

De tournee van 1951 werd gestart in Rotterdam en na vier plaatsen in Nederland vertrok het circus weer richting België en Luxemburg.

In 1952 werd een groots programma gebracht om het lustrum van het circus en het 25-jarig jubileum van Frans als impresario te vieren. Uit Hollywood werd de destijds van films als Jungle Book, Elephant Boy en Thief of Baghdad bekende acteur Sabu gehaald om de olifanten te presenteren. Miss Belita (Klant) deed een act met leeuwen, die vlak daarvoor nog gebruikt waren voor de film Quo Vadis. Verder waren er onder andere de Cumberland-Jockey’s van het beroemde Amerikaanse circus Ringling Bros. and Barnum & Bailey en Mr. Petoletti met zijn shetlandpony’s. Een groot aantal plaatsen in Nederland werd aangedaan. Op 18 oktober 1952 werd Frans tijdens een grote galavoorstelling in Amersfoort gehuldigd. Hierbij waren vele prominente gasten aanwezig, zoals de voorzitter van de Tweede Kamer Kortenhorst, de schrijvers Godfried Bomans en Anton van Duinkerken, de directeur van de KLM Albert Plesman, de burgemeester van Maastricht Baron Michiels van Kessenich en de directeur van DAF Hub van Doorne.

Het seizoen 1953 ving onder een andere naam, Hollywood Circus, aan met een galavoorstelling in januari in Brussel waarbij Prins Albert, de huidige koning van België, aanwezig was. Hans Strassburger trad er samen met Frans’ echtgenote Vibeke op met hun paarden. In de zomer van dat jaar vertrok het circus, dit keer weer onder de naam Circus Frans Mikkenie, op uitnodiging van de Duitse circusdirectrice Paula Busch naar Duitsland, waarbij het Duitse Circus Franz Althoff bij wijze van ruil in Nederland op tournee ging. Sabu en Miss Belita waren er weer bij en Jean Michon had een act met zijn ijsberengroep. Het was wederom een groot succes.

In 1953 kwam de detectiveroman Circus Mikkenie van de schrijver Havank uit, na een volgens de achterflap van het boek ‘langdurig en innig contact’ tussen Frans en de schrijver. Het boek zou vele herdrukken kennen in de populaire Zwarte Beertjes-reeks van Bruna.

Frans koos in 1954 voor een volledig andere opzet. Mede geïnspireerd door wat hij in Spanje gezien had, besloot hij nu te gaan reizen onder de naam Circo Español. Het was een revue-circus met in plaats van een piste een theaterpodium. De Spaanse zangeres en filmactrice Nati Mistral was een van de publiekstrekkers. In april sloeg echter het noodlot toe, Frans kreeg een ernstige maagbloeding tijdens een voorstelling in Goes. Hij moest direct geopereerd worden en in juni werd hij naar Amsterdam gebracht voor nog een operatie, waar hij uiteindelijk op 24 juli, slechts 51 jaar oud, overleed. Het circus was op dat moment in Berlijn en zijn echtgenote Vibeke had inmiddels de leiding op zich genomen. Het circus miste echter de bezielende leiding van Frans Mikkenie en het ging dan ook nog in datzelfde seizoen failliet.

In 1977 prijkte de naam Mikkenie echter weer boven op een circustent toen Rob Ritman besloot zijn Circus Mariska om te dopen in Circus Mikkenie. Dit voor Nederlandse begrippen vrij grote circus heeft nog bestaan tot 1981.